काठमाडौं। नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक महासचिव पुष्पलालको योगदानको स्मरण गरी ४४ औँ स्मृति दिवस आज विभिन्न कार्यक्रम गरी मनाइएको छ ।
नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टीमार्फत जनताका पक्षमा अधिकार स्थापित गर्ने लक्ष्यका साथ नेकपा स्थापना गरेका श्रेष्ठको २०३५ साल साउन ७ गते भारतको गोविन्दबल्लभ पन्त अस्पतालमा उपचारका क्रममा निधन भएको थियो । पुष्पलालले विसं २००६ वैशाख १० गते नेकपा स्थापना गरेका थिए। नेपाली क्रान्तिका सिद्धान्तकारका रुपमा परिचित पुष्पलालले आफ्नो जीवनभर जनताको स्वतन्त्रताका लागि लडाइ लडे। विसं १९८१ असार १५ गते रामेछापको भँगेरीमा जन्मिएका पुष्पलाल आफ्नो जीवनभर सङ्गठन विस्तारमै लालेउनले विश्व कम्युनिस्ट घोषणापत्रलाई २००५ सालमा नेपालीमा अनुवाद गरी प्रकाशन गरे।
पुष्पलाल राणा विरोधी आन्दोलनका अगुवा शहीद गङ्गालाल श्रेष्ठका माइला भाइसमेत हुन। पञ्चायती निरंकुशताको अन्त्यका लागि ‘संयुक्त जनआन्दोलनको कार्यदिशा’ २०२५ सालमा अगाडि सार्ने पहिलो नेता हुन। नेकपा स्थापना गर्दा पुष्पलालले घोषणापत्रमा सामन्ती एकतन्त्रीय शासनको अन्त्य गर्ने, वैदेशिक शोषण र दमन समाप्त पारी राष्ट्रियता, स्वाधीनता हासिल गर्ने, वालिग मताधिकार कायम गर्ने, संविधानको आधारमा जनताका लागि पूर्ण स्वतन्त्रता तथा प्रजातन्त्र सुरक्षण गर्ने, मजदूर किसान श्रमजीवी जनताको हितलाई प्राथमिकता दिने उल्लेख थियो।
यस्तै घोषणापत्रमा सामन्तवाद, साम्राज्यवाद विरोधी शक्तिहरूको सरकार स्थापना गर्ने तथा क्रान्तिकारी भूमिसुधार लागू गर्नेसमेत समावेश थियो। नेकपाको स्थापना कोलकाताको श्यामबजारस्थित एक भवनमा पुष्पलाल, नरबहादुर कर्माचार्य, निरन्जनगोविन्द वैद्य, नारायणविलास जोशी, मोतीदेवी श्रेष्ठको सक्रियतामा भएको थियो। कम्युनिष्ट घोषणापत्रको नेपाली रूपान्तरण गर्दै पुष्पलालले ‘केही कुरा’ शीर्षक दिएर लेखेका थिए।
घोषणापत्रमा , ‘विश्व मजदूर आन्दोलनलाई सही बाटो देखाउने शक्ति र साहस प्रदान गर्ने उक्त घोषणापत्रलाई नेपाली भाषामा प्रकाशित गरी नेपाली मजदूर वर्गको आन्दोलनलाई सही बाटोमा लैजान अत्यन्त आवश्यक भएको हुनाले मैले यस घोषणापत्रलाई यथासक्य परिश्रम गरी नेपाली भाषामा उल्था गरी नेपालको सम्मान राखेको छु।’
यसलाई नेपाली माक्र्सवादीले माक्र्सवादी चेतना र साहित्यको थालनीका रुपमा समेत अथ्र्याएका छन्। दाजु गंगालाको हत्या पश्चात् राणाशाहीको जरो काट्ने प्रण पुष्पलालले गरेका थिए। त्यतिखेर उनी १५ वर्षका थिए। पिता भक्तलाल र माता तुलसीमाया श्रेष्ठका माइला सुपुत्रका रूपमा रामेछापको भङ्गेरीमा विसं १९८१ असार १५ मा जन्म भएको थियो। पिता भक्तलाल रामेछापमा मालका सुब्बा हुनुहुन्थ्यो, पछि छोराका कारणले जागिर खोसिएको थियो।
निरंकुशता विरोधी, श्रमजीवी वर्गप्रति झुकाव उदार प्रजातन्त्रवादी, सिद्धान्तनिष्ठ, सरल तथा मिलनसार व्यक्तित्वका धनी पुष्पलाल राजनीतिज्ञ मात्रै हुनुहुन्थेन इतिहास, समाजशास्त्र, मानव शास्त्रका विषयमा समेत गहिरो ज्ञान थियो। बहुआयामिक प्रतिभा पुष्पलालको परराष्ट्र मामलामा समेत धेरै राम्रो सुझबुझयुक्त विचार रहेको बताइन्छ। उनी २०१७ सालको कदम पछाडि पनि भूमिगत निर्वासित जीवनमा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीलाई पुनः सङ्गठित गरी संयुक्त जनआन्दोलनको आवश्यकता र औँचित्य पुष्टि गर्न अहोरात्र लागे।
उनको विचार र दर्शनका आधारमा आज नेकपाले आर्थिक समृद्धिको नारासहित दुईतिहाई जनमत प्राप्त सरकारको नेतृत्व गरिरहेको छ। देश र जनताप्रति समर्पण राख्ने, सिद्धान्तनिष्ठ अनुशासित र संघर्षमा रमाउने पुष्पलालबाट कोरिएको नेकपाको मार्गचित्रबाट नयाँ नेपाल निर्माण हुने विश्वास लिइएको छ। सरकारले पुष्पलालको सम्मानमा राष्ट्रिय पुरस्कार स्थापना गरेको छ। यस्तै पुष्पलाल मध्यपहाडी लोकमार्गसमेत निर्माण भइरहेको छ।
पुष्पलालका योगदानहरू
वैचारिक योगदान
पुष्पलालको नेपाली राजनीतिमा मुख्य योगदान नै नयाँ विचारको सूत्रपात हो। स्थापनाको ठाउँ खोजेर छटपटाउँदै गरेको समाजवादी विचारधारालाई नेपालमा उनले औपचारिक रूपमा स्थापित गरे। लेनिनको अध्ययन, अध्ययन र फेरि अध्ययनबाट उनी अभिप्रेरित थिए। वैचारिक पक्षका उनका योगदानहरूलाई बुँदागत रूपमा यसरी हेर्न सकिन्छः
– २००६ वैशाख १२ गते पहिलो पर्चा प्रकाशन। यसमा भनिएको छः ‘नेपाली जनताको वास्तविक मुक्तिका निम्ति केवल राणा शासनको अन्त्यबाट मात्र सम्भव छैन। यस निम्ति आंल–अमेरिकी साम्रज्यवादको आडभरोसामा टिकेको सिङ्गो सामन्ती व्यवस्थामाथि नै प्रहार गर्नुपर्छ।’ यो तत्कालमा राणा शासनको अन्त्य गर्दा पुग्दैन भन्ने सन्देश त्यतीबेलै उनले दिएका थिए।
– २००५ चैत्र २३ (५ अप्रिल १९४९) मा कम्युनिस्ट घोषणा–पत्रको नेपाली अनुवाद प्रकाशन गरे। यो नै बाम विचारको पहिलो नेपाली भाषामा छापिएको पुस्तक हो। यो घोषणापत्रको अनुवाद साम्यवादी, भौतिकवादी दर्शनमा राम्रो दखल नभई सम्भव थिएन। त्यसैले त्यति बेलै उनले दर्शनको गहिरो अध्ययन गरेको पुष्टि हुन्छ।
– २००८ सालमा कलकत्तामै पार्टीको प्रथम सम्मेलन भयो। त्यसमा ‘जनवादका निम्ति नेपाली जनताको बाटो’ शीर्षक कार्यपत्रमा पुष्पलालले प्रस्तुत गरेको विचार आज प्रमाणित भएको छ। यसबाट उनी दूरदृष्टि भएको नेता थिए भन्ने पुष्टि हुन्छ ।
– रिमको गठन गर्ने बेलामा फ्रान्सेली नेताहरू उनलाई भेट्न बनारस आए। त्यहाँ लौराबिरको एउटा चिनियाँ रेस्टुरेन्टमा छलफल भयो। त्यो बेला राजा र नेपाली काङ्ग्रेसलाई समान दुस्मन मान्नुपर्छ भन्ने सल्लाह आउँदा उनले ठाडै अस्वीकार गरे। उनी प्रजातन्त्रवादी र वामपन्थीको संयुक्त मोर्चा बनाई आक्रमण गर्दा राजशाहीलाई परास्त गरेर देशमा गणतन्त्र ल्याउन सकिन्छ भन्ने पक्षमा अडिग थिए, जो पछि सत्य सावित भएरै छाड्यो।
साङ्गठनिक योगदानः
– वि.सं. १९९८ मा सूर्यबहादुर भारध्वजको सक्रियतामा नेपाल प्रजातन्त्र सङ्घको स्थापना भयो। जसमा पुष्पलाल पनि सकृयताका साथ संलग्न थिए।
– वि.सं. १९९९ मा भारत दार्जिलिङतिरबाट आएका ज्ञवाली धरणीधरहरूको सकृयतामा ‘अखिल नेपाल वर्गसभा’ स्थापना भयो। जसमा उनी पनि संलग्न थिए। यसले नै पहिला गणतन्त्र नेपाल जिन्दावाद भनेर गणतन्त्रको आह्वान गर्यो साथै रुसका बोल्सेभिक र बेलायतका क्रमबेलको समर्थन गर्यो।
– वि.सं. १० वैशाख २००६ (२२ अप्रिल १९४९) मा कलकत्ताको श्याम बजारस्थित नवीन सरकार लेन घर नं. ३८ मा नरबहादुर कर्माचार्य, निरञ्जनगोविन्द वैद्य, नारायण विलास जोशी र मोतीदेवी श्रेष्ठसमेत भएर नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको गठन गरे। यो नै क. पुष्पलालको साङ्गठनिक क्षेत्रको सर्वोच्च योगदान हो। यस ऐतिहासिक कार्यमा भाकपाका नृपेन्द्र चक्रवर्तीको सहयोग रहेको थियो।
– पार्टी स्थापनाको सन्दर्भमा भने क. पुष्पलालले नै केही स्थानमा ६ असोज २००६ (१५ सेप्टेम्बर १९४९) दिएकोले २०१६ सालसम्म यसै मितिमा स्थापना दिवस मनाइन्थ्यो। त्यसपछि मात्र लेनिनको जन्म दिन अर्थात २२ अप्रिल १९४९ (१० वैशाख २००६) मै स्थापना भएको एकिन भयो र त्यसै दिनलाई पार्टी स्थापना दिन मानियो। माथिको पहिलो तर्कमा के गल्ती छ भने १५ सेप्टेम्बर १९४९ असोज ६ नभएर २००६ साल भदौ ३० गते पर्छ। त्यसले पनि खोजविन गरेर सही पत्ता लगाउन अनिवार्य भयो।
बनारसको दशपुत्र गल्लीस्थित गोकुलनाथ नायकको घर नं. २९/३० मा १७ वर्ष रहेर पार्टी हेडक्वाटर त्यहीँबाट चलाएका पुष्पलालले नेपाली बाम राजनीतिलाई स्थापना र दरिलो बलियो बनाए। यद्यपि उनलाई २०१६ सालमा मोहनविक्रम सिंहबाट पुस्तिका प्रकाशन गरेरै गद्दार घोषित गर्ने कार्य भयो। कुरा नमिल्ने बित्तिकै खेदो गर्ने नेपाली कम्युनिस्ट परम्परा यस घटनामा पनि खुबै उचालियो। तर कालान्तरमा न त पुष्पलाल नै गद्दार हुनुभयो न त त्यो घोषणाकर्ता नै नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको मियो बने। त्यसैले यो प्रयास त्यसै सेलाएर गयो, असफल सावित भयो।
तर पनि विचार दिएर, सङ्गठन दिएर नेपाली समाजको वस्तुगत वर्ग विश्लेषण गरेर ०२५ को नेकपाको तेस्रो सम्मेलनमा नेपाली क्रान्तिको विस्तृत विचार जस्तो दूरगामी विचार दिएर पनि पार्टीमा दरिलो पकड राख्न नसक्नु पुष्पलालको साङ्गठनिक सीमा रह्यो।
एक्ट प्रो नेपालमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई info.actpronepal@gmail.com मा पठाउनु होला। फेसबुक र ट्वीटरमार्फत पनि हामीसँग जोडिन सकिनेछ । हाम्रो *युटुब च्यानल पनि हेर्नु होला।
